Anadolu’nun Türkleşmesi

20 Aralık 2012 tarihli, “Çağdaşlaşma ve Cumhuriyet Travması” başlıklı yazımdan aktarma yaparak başlayacağım yazıma:

[Deli Hapa, annemin halasının kızıydı. Mersin Torosları’nda 1500 metre yükseklikte, Demirışık Köyü’nde yaşardı. Hapa elbette gerçek bir deli değildi. Dobraydı, “cüvere” (sigara) içerdi. Peki siz hiç Hapa diye bir ad duydunuz mu?

Büyük güneş tanrıça Arinna’nın adı Hitit yazıtlarında Hepa, Hepat ya da Hepatu olarak geçer. “Hepa” ile başlayan bu üç ad Hebe olarak Yunanlaşmıştır. Tevrat’ta Hepa, ilk insan olan Adem’in karısı Havva olmuştur. Adem de Lübnan tanrısı Adama’dur. (Adamo) Yani “Adam”.

Demek oluyor ki annemin hala kızı Hapa’nın adı Hitit’ten gelmektedir. Bu nasıl oluyor?]

“Bilim ve Ütopya” Dergisi’nin Aralık 2012 sayısında, Binnur Çelebi’nin yazısında okudum:

“Büyük Kral I.Şuppiyuyiuma’nın Duduhepa, Hinti ve Tavanna adını taşıyan üç eşinin olduğu...” diye yazıyor. Duduhepa = Dudu + Hepa. (Hapa) Demek oluyor ki, annemin halasının kızı Deli Hapa’nın adı kesinlikle Hititlerden geliyor. Hapa adının annemin ailesinde kullanıldığı anlaşılıyor. Ve ana tarafından Hititlerle bir ilişkimiz olduğunu düşünmek, sanırım, saçma olmaz.

20 Aralık 2012 tarihli yazımda, geniş okumalarımdan özetleyerek, Anadolu halkının nasıl oluşmuş olduğunu yazmıştım.

Bugün adresi belli bir kaynaktan, Doğan Avcıoğlu’nun “Türklerin Tarihi” (I. Kitap,Tekin Yayınevi) kitabından aynı konuda bir alıntı yapacağım:

“Anadolu’nun Türkleşmesi”

“Anadolu’nun fethini, savaşmaktan çok yerleşmek için karıları, çocukları ve sürüleriyle dağınık gruplar hâlinde gelen ve aralarında da savaşan bu Türkmenler yapar.

Anadolu, geçmişte bir ‘diller ve yazılar’ ülkesidir: Hitit, Urartu, Frigya, Lidya, Likya, Karya, Kapadokya, İsauria, Ermeni, Kürt, Grek, Yahudi, Kimmer, Pers vb. Anadolu’da yaşamış, ayrı diller konuşan çeşitli gruplardır. Kalıntıları yaşarsa da, zamanla bu dillerin bir kısmı unutulur, o dilleri konuşanlar, öteki gruplar içinde erirler. Bâzı tarihçilerimiz, örneğin Mükrimin Halil Yinanç, Türkmenler geldiklerinde Hititlerin eskisi gibi var olduğunu düşünürse de, herhangi bir kanıt getiremez. Anadolu’da Türkçe konuşan Hıristiyanların 4 bin yıllık ‘Turan’ halkı olduğu iddiası da herhangi bir temele dayanmaz.

Türkmen geldiğinde, Batı ve Orta Anadolu’da Kapadokya’ya kadar, Grek dil ve kültürü egemen gözükür. Doğuda ise, Ermeni, Süryani, Kürt, Gürcü, Arap, Laz dilleri çoğunluğun konuştuğu dillerdir. Sürekli dinsel kavgalar ve toplumsal çalkantılar olmakla birlikte, Hıristiyanlık yaygındır.” (S.42)

Kaç kişi geldiler?

“XI. ve XII. yüzyıllarda Türkmenler Anadolu’ya milyonlarca kişi olarak gelmediler. Mükrimin Halil Yinanç, 1 milyon der. Prof. Kafesoğlu 550 ilâ 600 bin rakamını ileri sürer. C. Cahen 200 ilâ 300 binden fazla olamayacağına kesinlikle inanır. O tarihteki Anadolu nüfusu 8 milyon hesaplanır. Mogol istilâsıyla Anadolu’ya yeni bir akın olur. Türkmenlerin dışında Kıpçak, Peçenek, Harzemli vb. öteki Türkçe konuşan boylar ile Mogollar Anadolu’ya yerleşirler. Türk, İran vb. kökenli ulema, zenaat sâhipleri, bürokrat vb. Anadolu kentlerine gelir. Bu kentli nüfus, Anadolu Selçuklu Devleti’nin iskeletini teşkil eder.

Anadolu’da hızlı bir İslâmlaşma görülür. Kentlerde ahîlik ve mevlevîlik yoluyla, Hıristiyan yüksek tabaka İslâmlaşır. Kırsal bölgelerde ise, göçebe Türkmenler, Türkmen gâzileri ve Orta Asya şaman geleneğini sürdüren dervişler etkin olur. Mucizeler gösteren, açları doyuran Bektaşi babaları, Hıristiyan köylüleri İslâmlaştırmakta önemli rol oynarlar.

Kırsal bölgenin İslâmlaşması, Türk dilinin egemen oluşuyla birlikte gider. Dağlar, ovalar, nehirler ve köylerin eski Grekçe adları unutulur. Türkçe adlar yerleşir. Hıristiyan kalan nüfusun büyük çoğunluğu bile kendi ana dilini bırakır, Türkçe onların ana dili olur. Kentlerde ise, Selçuklu soyu Farsçayı egemen kılar. Fakat kırsal bölgenin Türkçeye yönelmesi ve devletin çöküp beyliklerin kurulmasıyla, Türkçe kentlerde de üstünlük sağlar. Doğu Anadolu’da Uzun Hasan, Kur’an’ı bile Türkçeye çevirtir. Osmanlı, Germiyan vb. beylikleri, Arapça ve Farsça önemli yapıtları Türkçeye kazandırırlar. Anadolu’da Türkçe edebiyat gelişir.” (S.43)

(Yarın, kaldığımız yerden aktarmaya devam edeceğiz.)

Bu harmana, XIX. yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya gelen göçmen ve sığınmacıları; 1808 Sırp ve 1821 Yunan (Mora) ayaklanmalarından başlayarak Balkanlardan sürgün edilen Müslümanlaşmış (Türkleşmiş) yerli halkları ekleyelim.

Günümüz Anadolu halkı, Anadolu yerli halkları ile Balkanlar, Kafkasya ve Kuzey Karadeniz havalisinden gelen halkların bireşimi, (sentezi) karışımı ve kaynaşmasıdır.

Bunları 80’lerde yazdığım zaman, ırkçı milliyetçiler küplere binmişlerdi. Onlara göre günümüz Türklerinin atalarının tamamı Orta Asya’dan gelmişti. Onlar geldiği zaman Anadolu toprakları bomboştu, insan minsan yoktu. Peki, Anadolu toprakları boştu da 1071’de Malazgirt Savaşı cinlere karşı mı yapılmıştı?

Ya da gelen Türkmenler ile yerli halklar harman olmamıştı.

Bu ahalinin büyük bir bölümü 200 yıl içinde Müslüman dininin Sünni mezhebini kabul ederek, Türkçe öğrenerek Türkleşti. Anadolu’ya gelen Türklerin büyük bir bölümü Alevî idi ve Alevî kaldı.

Rusya’da “Rus’u biraz kazısan altından ya Türk ya da Tatar çıkar!” diye bir atasözü varmış.

Anadolu Türk’ünü kazısak altından kim bilir neler çıkar!

Kim ve ne çıkarsa çıksın, çıkan “biz” oluruz. “Biz” oluruz da - olduk zaten - bize adımızı başkaları verdi. Onlara da bir başkaları vermişti adını!...

Doğan Avcıoğlu’nun “Türklerin Tarihi” (Tekin Yayınevi, I.cilt) okumayı sürdürelim:

[İslâmlaşma ve Dilde Türkçeleşme süreci, 400 yıl kadar sürer. Vergi kayıtlarına göre, XVI. yüzyıl başında, vergi ödeyen hânelerin yüzde 92’si İslâm ancak yüzde 7,9’u Hıristiyandır. Öte yandan göçebe Türkmenler giderek yerleşikliğe geçer. Prof.Barkan’ın hesaplarına göre, 1520-1535 döneminde Anadolu İslâm nüfusunun ancak yüzde 16,29’u göçebedir. 1691’de kapsamlı bir göçebeyi yerleştirme siyasası izlenir, göçebe nüfus daha da azalır.

Göçebelikten yerleşik yaşama geçiş, boy ve oymak dayanışmasının yok olması, arazi komşuluğuna bağlı yeni dayanışmaların meydana çıkması ve böylece uluslaşma sürecinde hızla yol alınmasında etkin bir yöntem olur. İslâmlaşan Rum, Ermeni vb. ile Türkmen karışımı olan ve Türkçe konuşan Anadolu köylüsü, bu süreç içinde gelişir. Tarım ve zanaatla ilgili birçok deyim (düğen, kiremit, tuğla vs. gibi) Türkçeye geçer. Doğu Akdeniz uygarlığının börek, baklava ve şiş kebabı, Türk mutfağının seçkin yemekleri arasına girer.] (s.43,44)

Soy başka ulus başka

Daha önceki yazılarımda, Anadolu’nun yerli halkının (Hitit, Frigya, Lidya, Likya, Karya, Kapadokya...) Grek kolonizasyonu sırasında Grekçe öğrenerek Grekleştiğini; bu Grekleşmiş yerli halkın daha sonra Hıristiyanlaştığını ve Türkmenlerin Anadolu’ya gelmesiyle de İslâmlaştığını yazmıştım. Ama Anadolu Hıristiyanlarının tamamı Müslüman olmadı, Hıristiyan olarak kaldı. Ama Müslüman ve Hıristiyan akrabalar arasındaki soy ve kan bağları ortadan kalkmadı. Türkleşmiş Hıristiyanların, Hıristiyan kalan Ermeni, Rum,vb. gibi amca, dayı, hala ve teyzeleri varlıklarını sürdürdüler.

Bu nedenle, Türkiye topraklarında ırkçılık, ırkçı milliyetçilik mümkün değildir. Bu konuyla ilgilenenlere, Dr. Georgios Nakracas’ın “Anadolu ve Rum Göçmenlerinin Kökeni” (Belge Yayınları, 2003) adlı kitabını tavsiye ederim. Bu durum ve olguyu ele almaktadır.

Nakracas’ın kitabının boş birinci sayfasına şunları yazmışım: “Tarihi ve tarihteki insan hareketlerini anlamak için soy ve ulus kavramlarını birbirinden ayıracağız. Tarihsel zaman içinde hiçbir soy sürekli değildir. Yunan milliyetçileri günümüz Yunan’ının antik dönem Grek’inin devamı olduğu ileri sürerler. Oysa Alman tarihçi Jacob Philip Fallmerayer’e göre eski Yunan (Grek) soyu kaybolmuş ve onun yerini Hellenleşmiş Slavlar ve öteki soyların karışımı almıştır.”

Ön uluslaşma süreci

Doğan Avcıoğlu’nu okumayı sürdürelim: [Uluslaşma sürecinde, yerleşikliğe geçişin yanı sıra, bir merkezî devletin varlığı da önemli rol oynar. Devlet aygıtını elinde tutan egemen sınıf, Anadolu’da bir ölçüde ekonomik birlik sağlar. Daha Selçuklular zamanında, XIII. yüzyılın ilk yarısında, Sinop ve Alanya limanları alınarak ve kervansaraylar kurarak ticaretin gelişmesine, kentlerin belli zanaatlarında ihtisaslaşmasına, köy ve kent arasında alış-verişin çoğaltılmasına çalışılır. Osmanlı’nın yükselme döneminde, bu ekonomik birlik daha da derinleşir.

Toplumsal mücadeleler, savaşlar, dil ve kültür ortaklığını giderek pekiştirir. XVIII. yüzyılda Hıristiyan devşirme ordu ve kapıkuluna dayalı Osmanlı bürokrasisi çöker. XVII. yüzyılın başlarından beri köylü topraklarını ele geçirerek ve daha başka çeşitli yollardan zenginleşerek çiftlik, han, hamam vb. sahibi olan yöresel aileler, 1726 yılından sonra illerde ve sancaklarda yönetici atanır. ‘Ayanlar rejimi’ doğar. Prof. Akdağ’a göre, devletin kapıkulunun tekelinden çıkıp Anadolu’nun yönetime katılması, ekonomik bakımdan gerileme, Türkleşme yolunda ise ileri bir adımdır.

Devlet yönetiminde Anadolu ve Rumeli’nin güçlü Türk ailelerinin ağırlığının artması, Arabistan’da da yöresel eşrafın politik güç ve önemini arttırır. Merkezkaç isyanlar ve hareketler meydana çıkar. Örneğin Suudi Arabistan’da egemen Vahabilik, bir dinsel reform hareketi gibi gözükmekle birlikte, Osmanlı Türküne düşman nitelik kazanır ve Arap devletine dönüşür (1744-1818). Onu Mısır’daki Mehmet Ali’nin Arabistan (1816) ve Suriye fethi (1832-1840) izler. Rumeli’den gitme Mehmet Ali ve oğlu İbrahim bir Arap devleti kurma çabasındadır. Bu gelişmeler, Maxime Rodinson’a göre, Avrupa devlet adamları ve özellikle Fransızlar ile Arap ileri gelenleri arasında, Arap özerkliği fikrini yaratır.

Osmanlı Devleti ise, Kütahya’ya kadar ilerleyen ve Çukurova’ya pamuk ekimini getiren İbrahim’den kurtulmak için İngiltere’ye sığınır ve ünlü 1838 İngiliz-Osmanlı Ticaret Anlaşması, biraz da bu nedenle imzalanır. Osmanlı arazisi, Avrupa kapitalizmine en avantajlı biçimde açılır, ticareti köstekleyen iç gümrükler engeli, dış gümrükler gibi etkisiz kılınır.] (S.44-46)

Türkler ne yapsın?

Birkaç yazıdır, Doğan Avcıoğlu’nun çok değerli yardımıyla, Osmanlı’nın son 150 yılında Rumeli ve Anadolu’da olan-biteni anlatmaya çalışıyorum. Bu yazıların özeti şudur: Anadolu’yu Türkleştiren Türkmenler, Osmanlı devletini kurmuşlar; ama devlet anlayışını fetih ve yağma ekonomisi üzerine kuran Osmanlı devleti, fethettiği topraklarda yaşayan Hıristiyan ve Müslüman halkları Osmanlılaştırmayı başaramamıştır. Bunu Osmanlı’nın “hoşgörüsü”ne bağlamak doğru olmaz.

Osmanlı, Avrupa’daki topraklarını 1908’de iktidara gelen İttihat ve Terakki’nin siyasal ihtiras ve ırkçı milliyetçiliğinden (!) dolayı yitirmemiştir. Onlar olmasaydı da, Birinci Dünya savaşı çıkacak ve sonunda Balkanlar da Sèvres Antlaşması dosyasına girecekti.

Cumhuriyet hiçbir zaman ırkçı bir siyaset izlemedi. Anadolu Türklüğü gerçeğinden hareketle bir ulus bilinci yarattı.