Osmanlı İmparatorluğu, savaş araçlarında devrimsel dönüşümlerin yaşandığı XIV. yüzyılın başlarında kuruldu. Sıkıştırılmış barutla patlatılan top ve tüfeğin icadı güçler dengesini alt üst etmişti. Kılıç, ok, mızrak, mancınık, rum ateşi gibi geleneksel silahlarla savaşan ordular, top ve tüfekle donanmış ordular karşısında çil yavrusugibi dağılıyordu.1453' te Fatih İstanbul'u almadan çok önce, Trakya ve Balkanlar'a doğru yayılan Osmanlılar, ordularını top ve tüfekle donatmıştı. Surlarla çevrili Bizans kentlerini kuşatıyor ve halka biri 'tatlı' diğeri 'kanlı' iki seçenek sunuyorlardı. Sur kapılarını güzellikle açıp teslim olurlarsa, Bizans'a ödeyegeldikleri vergiden çok daha az bir vergi ödeyecekler ve dinlerine, geleneklerine dokunulmayacaktı. Direnecek olurlarsa, surlar top ve tüfekle yıkılacak ve teslim olmayanlar öldürülecekti. Surlarının, ünü kulaktan kulağa yayılan Osmanlı toplarına dayanamayacağını gören kentler, savaşmadan teslim olup Bizans'tan daha az vergi ödemeyi yeğliyordu.
Osmanlı' nın Bizans topraklarında şimşek hızıyla ve olabildiğince kansız yayılmasının gizi buydu. Top tüfek gibi patlayıcı silahların icadıyla birlikte, bunların üretiminde kullanılan madenler ve kimyasal maddeler, eski değerlerinin yanı sıra, birde askeri - stratejik değer kazanmıştı. İşte Dersim'in Osmanlı için stratejik önemi buradan geliyordu. Çünkü dersim, Osmanlı'nın patlayıcı silah üretimi için gereksindiği madde ve madenlerin bulunduğu bölgenin tam ortasında bulunuyordu. Dört yanını saran dağların bir kale ve çevresini kuşatan akarsuların bir hendek gibi yalıttığı Dersim, XIV. yüzyılda, pazardan çok kendi gereksinimleri için üretim yapan, kimi tarımcılıkla çoğu hayvancılıkla geçinen aşiretlerin yaşadığı bir yerdi.Patlayıcı silahların icat edilmesinden sonra Dersim, bu silahların üretimi için gerekli madenlerden yoksun fakat bu madenlerin bulunduğu yerlerin tam ortasında bulunmaktan oldukça etkilenecek; öyle ki, 1937 - 1938'e dek uzanan sorunların tohumu, beş altı yüzyıl önce Osmanlı' nın kuruluş ve yükseliş döneminde atılacaktı.
Dersim'in Farsça "der"(kapı)+"sim(gümüş)="gümüş kapı", "maden kapısı" ya da "maden yöresi" anlamlarına geldiği savlanıyor. Bu kök bilimsel çözümleme ister doğru olsun ister yanlış, gerçek şu ki Osmanlı'nın top, gülle, mermi üretiminde kullandığı demir, bakır, kurşun vb gibi madenlerle, barut yapımında kullandığı güherçile, odun kömürü ve kükürt, hep Dersim'e komşu yörelerde çıkartılıyor; başta İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerde kurulan "tophane" ve "baruthane"lerde işleniyordu. Osmanlının para basımında kullandığı bakır ve gümüşün önemli bir bölümü de yine Dersim çevresindeki maden ocaklarından çıkartılıyor; başta İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerde kurulan" darphane" lerde işlenerek gümüş "akça" ve bakır "mangır"'a dönüştürülüyordu. Devletin onsuz olmaz iki dayanağı vardı: Ordu ve Maliye...
Osmanlı'nın "tophane"leri, "baruthane"leri ve "darphane"leri, önemli ölçüde Dersim dolaylarından çıkartılıp getirilen madenlerle besleniyor; ordusu da maliyesi de bu madenlere muhtaç bulunuyordu.
Madenlerden kimilerini doğrudan kendisi işleten Osmanlı, kimilerini beşte biri devlete verilmek koşulu ile özel kişilere işlettiriyor; ancak, her iki durumda da maden ve yan sanayi alanında çalışan emekçilere bu iş kolunun askeri, stratejik öneminden dolayı, özel bir önem veriliyordu. Ülkenin diğer yörelerindeki madenlerde olduğu gibi, Dersim çevresinde maden çıkartılan yörelerde yaşayanları da din ve mezhep ayrımı yapmaksızın, ister müslim olsunlar ister gayri müslim, madende çalışmaları koşuluyla vergilerden ve askerlik görevinden bağışık tutan Osmanlı; madenden ayrılmamaları için onlara türlü ayrıcalıklar tanıyor, madenciliğin püf noktalarını yakınlarına da öğretsinler diye bu bağışıklık ve ayrıcalıkları onların birinci dereceden yakınlarını kapsayacak biçimde genişletiyordu. Maden tünellerinin çökmesini önleyen kütük ve tomrukları sağlayanlar; ocaklarda kullanılan odun kömürü üreten dağ köylüleri, maden taşıma işlerini gören katırcılar, deveciler, madene su getirenler, madende kazma sallayanlar, madenleri çuvallara dolduranlar, Samsun, Trabzon limanlarına gönderenler, depolayanlar, tophaneler de, baruthaneler de çalışanlar, "Madenciyan Fukarası" olarak adlandırılıyor, yöneticilere "Maden Emini" deniyordu. Maden iş kolunda çalışanların hukuk ve yargıları dahi ayrılmış, "Maden Kanunname"leri ile özel olarak belirlenmişti. Bu iş kolunda görev üstlenen katırcıdan yöneticiye, tepeden tırnağa herkesin kendi aralarında olsun, başkaları ile olsun bütün uzlaşmazlıkları, davaları başında "Maden Emini"nin bulunduğu özel bir yargı düzeninde çözümleniyordu.
Osmanlının en verimli gümüş, bakır, demir ocakları Gümüşhane, Espiye, Keban, İnegöl, Ergani, Kiğı ve Bilecik'te; barut yapımında kullanılan güherçile ocakları da Akdağ, Van, Erciş, Niğde Karaman, Kilisehisar, Malatya, Larende, İçel, Maraş ve Kayseri'deydi.
Osmanlı, birbirine yakın maden bölgelerini tek bir maden Emini'nin yönetimi altında birleştiriyordu.Örneğin tam ortasında Dersim'in bulunduğu Ergani, Gümüşhane, Keban, Kiğı, Kemah madenleri, tek Maden Emini'nin yönetimi altındaydı.
Siyasal Sünnilik güden Yavuz Sultan Selim komutasındaki Osmanlı ordusu, siyasal Alevilik güden Şah İsmail ordusuyla 1514 yılında Çaldıran' da karşı karşıya geldiklerinde, madenciliğe dayalı top, tüfek gibi patlayıcı silahların, kılıç, mızrak, ok, yay mancınık gibi geleneksel silahlara üstünlüğü bir kez daha kanıtlanacak; Sunni Osmanlı'nın çok sayıda top ve tüfekle donanmış ordusu; az sayıda ateşli silahı bulunan Şii, Alevi, Kızılbaş, Şah İsmail ordusunu yenecekti. Şah İsmail'in Alevi-Kızılbaş emirlerce işlettiği Dersim'e yakın madenler de Çaldıran savaşında Osmanlı'nın eline geçmişti. Alevi-Kızılbaş Dersim aşiretleri, yenilgilerine neden olan topların ve güllelerin, Ergani den çıkan bakır, Keban'dan çıkan kurşun, Kiğı'dan çıkan demir ve aynı yöreden sağlanan güherçile, odun kömürü, kükürt karışımıyla yapılan barutla çalıştığını, bunların hep Dersim çevresinde bulunan maden ocaklarından sağlandığını hiç unutmadılar.
Maden demek, silah demek; top tüfek gülle demek; gümüş "akça" ve "bakır"" mangır demekti. Çaldıran savaşından sonra Osmanlı devleti, ne zaman doğudaki komşuları Rusya ya da İran'la savaşa tutuşacak olsa, Aleviliğin, Kızılbaşlığın dağlar ve akarsularla korunaklı kalesi Dersim'in önde gelen kimi aşiretleri, Osmanlının top tüfek ve para kaynağı olan çevredeki madenlere saldıracaktı.
Osmanlı Devleti, 1514, 1534-1535, 1548-1549, 1552-1554, 1578-1590,1603-1611,1615-1618,1622-1639,1723-1727,1730-1732,1735-1736,1821-1823 tarihlerine Alevi, Şii, Kızılbaş İran devletiyle savaşmış; bütün bu savaşlarda, Sunni Osmanlı'nın yerli top tüfek barut üretimi, kimi Alevi-Kızılbaş Dersim aşiretleri tarafından yöredeki madenlere yapılan silahlı baskınlarla, saldırılarla kesintiye uğratılmıştı.
Cemal Şener'in yayına hazırladığı Dersim Tarihinde yer alan Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerine göre:
1729 Aralık: Kimi aşiretler Keban maden bölgesinde Besni ilçesini basmış, 500 emekçiyi esir alıp eşlerine, çocuklarına mallarına saldırmış; halk evin işini, köyünü terk edip başka yörelere kaçmaya başlamıştır.
1732 Mayıs: Dersimli, Şeyh Hasanlı aşiretleri, Keban maden bölgesi emekçilerinin köylerini basarak çocuk ve kadınlarını rehin almıştır.
1733 Eylül: Dersimli, Şeyh Hasanlı aşiretleri, Elazığ, Çarsancak, Kiğı madenleri yöresinde halka saldırarak varlıklarını yağma etmiş ve kadın çocuk ayırmadan öldürmüşlerdir.
1735 Aralık: Dersim Çarşancak voyvodası, Keban madenindeki fırınlarda yakılacak odunların yöredeki dağlardan sağlanmasına engel olmuş ve bir kaç yıl boyunca madendeki üretim durmuştur.
1743 Ocak: Kimi aşiretlerce Ergani madeninde çalışan emekçilerin ilçe ve köylerine saldırarak madene gidiş gelişleri engellenmekte ve maden yönetimine saldırarak üretimi felce uğratılmaktadır.
1745 Temmuz: Dersimli, Şeyh Hasanlı aşiretleri Kiğı ve Keban madenlerinde çalışan madencilerin yollarını kesip soyarak öldürmektedirler.
1751 Ocak: Dersimli, Şeyh Hasanlı aşiretleri Keban madenine gerekli kömürü sağlamakla yükümlü Çarşancak köylerini basarak, köylüleri öldürmüş, mallarını yağma etmiş köylerini yakmıştır. Keban, Kiğı, Kemah maden eminliklerine bu çapulculukları önleme buyruğu verilmiştir.
1761 Temmuz: Ergani madeninde çalışan emekçilerin köyüne saldıran kimi aşiretler tüm evleri yağmaladıkları gibi çocuk ve kadınlara saldırıp ırzına geçmişlerdir.
1762 Eylül: Herdi Aşireti, Keban maden işletmesi emekçilerine saldırıp soymuştur.
1764 Aralık: Dersimli, Şeyh Hasanlı aşiretleri, çevredeki madenlere saldırıp işgal etmiş, işçileri madenden kaçırtmıştır.
1774 Ekim: Keban ve Ergani madenlerinde devlet egemenliği yeniden kurularak madenler bağlı kazaların halklarına eski ayrıcalıkları yeniden verilmiştir.
1780 Ağustos: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Güvanlı, Haranlı, Kuvanlı, Zirkanlı, Düçekli, Koçgiri, Kerne, Şadili, Güreşli, Benamlı, Bazgelü aşiretleri maden işletmelerinin bulunduğu Gümüşhane, Kuruçay, Kızucan, Kemah, Gercanis, Çemişkezek Eğin, Erzincan ve Tercan ilçelerinin madenlerde çalışan emekçi halkına sürekli saldırıp can, mal ve namus güvenliğini yok etmeleri üzerine, maden emekçileri işlerini, evlerini, köylerini bırakıp göçe başlamışlardır.
1782 Ocak: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Güvanlı aşiretleri, madenlerde çalışan Kuruçay(Ilıç) Kiğı, Kızucan ilçe ve köylerini basarak mal ve cana zarar vermişlerdir.
1787 Mayıs: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Döçek aşiretleri, Keban madenine bağlı Çemişgezek, Çarşancak, Eğin, Gümüşhane, Kemah, Kuruçay, Tercan, Erzincan dolaylarında madenler ve maden emekçileri
ne yönelik sürekli saldırılarda bulunmuş, köylerini yakmış, maden emekçilerini toplu göçe sürüklemişlerdir.
1787 Eylül: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Düçek aşiretleri, Keban ve Ergani madenlerine bağlı Çarşancak, Çemizgezek, Sirturuk, Karaçor, Herbulut, Çermik, Eğil-Palu gibi bütün sancak ve kazalara saldırmışlardır.
1793 Ocak: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Düçekli, Ovacıklı Aşiretleri Çarşancak, Çemizgezek ilçeleri halkına yönelik saldırıları yoğunlaştırmışlardır.
1798 Aralık: Dersimli, Şeyh Hasanlı, Düçek aşiretlerinin madenler bölgesinde süregelen adam öldürme, soygun, gasp, yağma, ırza tecavüz, köy yakma eylemlerine karşı önlemler pekiştirilmiştir.
Kimi dersim aşiretlerinin, çevrelerinde bulunan maden işletmelerini baltalama eylemleri, 1802 yılında birden bire kesilmiş, bunlardan Şeyh Hasanlı aşiretinin reisleri Padişah III. Selim'e başvurarak, bundan böyle madenlere ve maden emekçilerine saldırmayıp madenlerin korunmasında görev almak istediklerini bildirerek özetle şöyle demişlerdir.
1802 Haziran:"Biz Şeyh Hasanlılar; Padişah'a boyun eğip kulları arasına yazıldık.Bundan böyle madenleri baltalamayacağımıza, Çemişgezek'ten Erzincan'a bütün maden yollarını koruyup güvenliğini sağlayacağımıza; yanımızda yöremizde bulunan köylerde maden için odun kömürü üretenleri, taşıyanları ve maden işçilerini koruyacağımıza söz veriyoruz.
Çevremizdeki Kürtlerle diğer aşiretlerden sözümüze aykırı davrananlar olursa maden Emini'nce cezalandırılsın;Sözümüzde durmayacak olursak maden Emini bizide görevden alsın.çarsancak, Çemişgezek voyvodalarına göstermek üzere elimize bir ferman verilmesini dileriz. Buyruk Padişahımızındır"
Yüzyıllarca çevresindeki madenlere saldıran Dersim Şeyh Hasanlı aşietinin 1802 yılında birden bire tövbekar olup madenleri korumaya söz vermesinin gizi, Osmanlı-İran ilişkilerindeki değişimde saklıydı.
Birkaç yıl önce Rusya ile savaşa tutuşan İran, başı sıkışınca Osmanlıy' la düşmanlığa ara verip birlik arayışına girmiş; söz konusu Dersim aşireti de mezhepdaşları İran'ın'ın uydusu olduklarını ele veren bir tutumla, Osmanlı düşmanlığını bırakıp madenlerin koruyucusu kesilmişti.1809' da Osmanlı-İran ittifak görüşmeleri başarısızlıkla sonuçlanıp, İran, yeniden düşmanlığa dönünce, bu dersim aşiretleri de İran uydusu olduklarını ele verecek biçimde yeniden çevredeki madenlere saldırmaya başlayacaklardı.
1809 Ekim: Toplu öldürmeler, ırza tecavüzler, gasp,ilçe ve köy yakma eylemleri, Keban ve Ergani madelerinde üretimin durmasına yol açmış; Palu, Harput, Çarşancak, Çemişgezek, Eğil, Malatya, Arabkir, Eğin, Keban, Ergani maden yönetimleri saldırganların peşine düşmüştür.
Osmanlı uyruğunda bulunan kimi Alevi, Kızılbaş Dersim aşiretleri, bu savaşı Sunni Osmanlı'nın o yöredeki madenlerini, eşdeyişle ordunun top tüfek üretimiyle maliyenin para üretimini baltalayarak sürdürmüştür. 1500' lere dek kendi silahını kendisi yapan, dahası yabancı ülkelere silah satarak önemli bir gelir sağlayan; savaşlarda sınırsız top, tüfek, barut, gülle ve mermiyle çıkıp düşmanlarının ödünü patlatan Osmanlı, aradan iki yüzyıl geçmeden topunu tüfeğini yabancılardan satın alır; gülleyi mermiyi tane ile dağıtır; cephanesi tükenen askerleri savaşta kaçar bir duruma düşmüştü.
1877 Plevne Savaşı
Yabancılar Osmanlı'ya her zaman kendi kullandıklarından daha kısa menzilli toplar ve tüfekler satıyordu.Örneğin düşman 2000 metre uzaktan Osmanlı ordusunu vurmaya başladığında Osmanlı'nın çok çok 1500 metreyi vurabilen ithal topları, düşmanın 500 metre önüne düşüyor, komutanlar düşmanın uzun menzilli silahları karşısında yabancılardan satın alınan kısa menzilli silahların etkisiz kalması yüzünden yenildiğimizi bildiriyorlardı. Uzun menzil, daha nitelikli madenden yapılan namlu ve daha iyi barutla sağlanabilirdi. Maden işletmelerinin sıkça baltalanması, verimli biçimde işletilememesi buna olanak vermiyor; top, tüfek, barut gibi madenciliğe bağlı savaş araçlarında gerileyen Osmanlı'nın parası da maden üretimindeki baltalamalar ve verimsizlik nedeniyle giderek bozuluyordu.
Başlangıçta kendi parasını ülke topraklarından çıkardığı gümüş ve bakırla kendisi basan Osmanlı, maden işkolundaki düşüşle birlikte, para basımında da sıkıntılarla karşılaşmaya başlamış; öyle ki, kimi dönemlerde evlerdeki gümüş, bakır vazolar tepsiler darphaneye gönderilip para basılarak askerin, memurun ödentileri bu paralarla yapılır olmuştu. Amasya ve Gümüşhane' de çıkartılan gümüşün kimi Alevi- Kızılbaş Dersim aşiretleri aracılığıyla mezhepdaşları İran'a kaçırılması, İran' daki 70 darphanenin Osmanlı'dan kaçırılan gümüşle beslenmesi; Osmanlı'daki gümüş akçe sorununun siyasallaştırılmış Alevi-Sünni mezhep savaşının Çaldıran dan sonra başka araçlarla sürdüğünü gösteriyordu. Osmanlı madenleri baltalanmayıp verimli çalışabilseydi, evlerdeki gümüş vazoları, bakır tepsileri darphaneye gönderip gümüş akçe, bakır mangır bastırmaya gerek kalmaz; askerler, memurlar ve halk; " biz bu değeri düşük ayarı bozuk paraları istemezük!" diye ayaklanmazdı. Kimi Dersim aşiretlerinin kendi çevrelerinde işletilen Osmanlı madenlerini vurduğu yüzyıllarda, bütün bunlar yaşanmıştı.
Patrona Halil İsyanıTophaneler, baruthaneler, darphaneler; eşdeyişle devletin ordusu ve maliyesi gerekli nitelik ve nicelikte madenden yoksun kalınca devletin bu iki temel direği sallanmaya başlamıştı.
1839 Tanzimat Fermanı, içerde dirlik ve düzenlik sağlanamadıkça, dış saldırılara direnmenin olanaksız ve çöküşün kaçınılmaz olduğunu haykırıyor; siyasallaşmış din ve mezhep ayırımcılığından kaynaklanan iç çatışmalarla mahvolan üretim, yatırım ve verimliliğin, ancak uyruklara tanınan haklarda ve yüklenen görevlerde eşitliğin sağlanmasıyla diriltilebileceğini vurguluyordu. Devletin bu doğrultuda 1845-1849 arası, Dersim Ovacık'ta bir askeri kışla yapıp aşiret üyelerini eşit özgür bireylere dönüştürerek aşiret örgütlenmesini dağıtmaya yönelik idari, siyasi girişimleri, aşiret reislerinin tepkisiyle karşlışacaktı. 1851' de gerçekleşen ayaklanmanın bastırılmasından sonraPadişah'a sunulan raporda"üç dört yüzyıldır devlet otoritesinin giremediği" Dersim de bir kaçı dışında çoğu aşiretlerin silahlarının toplandığı, fakat "yerleşik yaşama geçmelerinin zaman alacağı" bildiriliyordu. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrade Meclis-i Vala no.8431)
Osmanlı'nın Tanzimat'la eşit yurttaşlığa yönelmesi,Emperyalistlerin çıkarlarına uygun düşmediğinden, Osmanlı'daki bütün dinsel cemaatlere, hahamlara, papazlara, imamlara, tanzimatın din düşmanlığı olduğu eğer dinsel yapılarını yok oluştan kurtarmak istiyorlarsa, Tanzimat'a karşı eyleme geçmeleri gerektiği propagandası yapılmış; musevi, rum ve müslüman din adamları, kendi cemaatlerini Tanzimat'ın uyruklar arasında eşitlik maddesinin din düşmanlığı demek olduğuna inandırmaya koyulmuşlardı. Her yönden kösteklenen tanzimat'ın Dersim' de ve diğer yörelerdeki aşiret yapılanmalarında yapabildiği tek değişiklik, aşiretlerin o günkü reislerine "kaymakam" ve bunun gibi idari ünvanlar verilmesi olacak; fakat bir aşiret reisine "kaymakam" demekle o aşiretin üyeleri eşit özgür yurttaşlara dönüşmüş olmayacak; tersine aşiret reisleri üstelik birde devlet gücüyle donanmış olarak aşiret üyelerini eskisinden daha güçlü biçimde aşiret düzenine bağlı tutacaklardı.
Islahat Fermanı İlanıTarihinde yabancı devletlerden borç almamış olan Osmanlı, Kırım Savaş'ında 1854, 1855 arası üç kez İngiltere'den borç almış; borç veren yabancılar, alacaklarını güvenceye almak üzere, Osmanlı maliyesine kendi görevlilerini sokarak bütün üretim alanlarını denetlemeye başlamıştı. 1856 Islahat Fermanı'yla devlet, bir yandan biricik toplumsal kurtuluş yolu olarak tüm uyruklarını tek "Osmanlı Milleti" kimliği altında birleştirmeye çalışırken, öte yandan ekonomik alanda ülkeyi tümüyle yabancı egemenliğine sürüklüyordu. Oysa, devletin izniyle en sarp yerlerde açılan yabancı konsolosluklar, etnik, dinsel, mezhepsel ayrışmaları körükleyip aşiret yapılanmalarını pekiştirici çalışmalar yürüterek, devletin eşit yurttaşlığa evrilecek tek "Osmanlı Milleti" tasarısını el altından baltaladıklarından, Islahat Fermanı'nın amaçladığı eşit yurttaşlık, aynı fermanın yabancılara tanıdığı ayrıcalıklar yüzünden gerçekleştirilemez oluyordu.
Osmanlı'nın yabancılara maden satışı hisse senedi
Emperyalistler, 1839 Tanzimat Fermanı'na karşı yaptıkları gibi, 1856 Islahat Fermanı'na karşı da "uyrukların eşitliği" nin din düşmanlığı demek olduğu propagandasını yürütmüşler;1859' da kurulan bir gizli örgüt "eşit yurttaşlığın din düşmanlığı" olduğu sloganı ile "Kuleli Vakası" olarak bilinen bir darbeye kalkışmıştı. İngilizler, Islahat Fermanı'nın eşit yurttaşlık maddesinin 1865' te yalnızca Adana ve çevresindeki aşiretlere uygulanmasına göz yummuş, yalnızca bunu büyük bir sevinçle desteklemişlerdi; Çünkü dünyanın en büyük pamuk üreticisi Amerika, 1861 de patlak veren iç savaş nedeniyle İngiltere'ye ham pamuk satmaz olmuş; İngilizler pamuklu dokuma sanayilerini ölümden kurtarmak amacıyla Amerika'dan alamadıkları ham pamuğu, doğasını pamuk ekimine elverişli buldukları Adana' da üretmeye, bunun için de o bölgedeki aşiretleri hayvancılıktan uzaklaştırıp pamuk tarımında işçi olarak çalıştırmaya gereksinim duymuşlardı. Emperyalistler, Osmanlı'nın Adana'dan başka yörelerdeki aşiretleri dağıtıp üyelerini eşit yurttaşlara dönüştürmesine karşıydılar. Dersim'de de durum böyleydi. 1860 sonrası Hozat ve Mazgirt'e birer askeri kışla kuran Osmanlı, Adana da 6 ay içinde başardığı işi Dersim de gerçekleştirememiş; gezginci satıcı "çerçi" görünümünde Dersim'e girip çıkan yabancıların bu yöreye özel bir ilgi göstermesini önleyememişti. Dersim'li aşiretlerin çevredeki madenlere saldırıları sürüyordu. Sonunda Osmanlı, yabancılara toprak satışı yasağını kaldıracak; bir türlü verimli işletemediği madenleri 1867 - 1869 arası yabancılara satmaya başlayacaktı. 1876 - 1877 Osmanlı - Rus Savaş'ında Anadolu'ya giren Rus orduları Dersim aşiret reislerini ayrılıkçı Ermeniler aracılığıyla Osmanlı'ya karşı kışkırtmış; kimi Dersim aşiretleri Erzurum'daki Rus Konsolosluğuyla ilişkiye geçerek Hozat, Mazgirt kışlalarını yıkmış, kimileri de Kemaliye ve Çemişgezek'e saldırmıştı.
Silahlı Ermeni Çeteleri
Trabzon'daki İngiliz konsolosu, Eylül 1878'de kimi Dersim aşiretlerinin Erzincan'daki Osmanlı ordusunun ileri kollarına saldırdığı bildiriliyordu. Osmanlı'nın Rusya'ya yenildiği bu savaştan sonra Anadolu'nun doğusunda özerk bir Ermenistan kurulmasına yönelik İngiliz tasarısının 1878 Berlin Kongre'sinde onaylanmasıyla birlikte, Anadolu'da etnik ve mezhepsel ayrışmalar hızlanmış; Örneğin Hakkari'de İngiliz, Amerikan, Rus konsoloslarıyla görüşmeler yapan aşiret reisi Şeyh Ubeydullah Osmanlının Ruslara yenildiğini, gücünün tükendiğini, üstelik gavur olduğunu savluyarak, kendisine bağlı aşiretleri ayrı bir devlet kurmak üzere ayaklandırmıştı. Abdülmecid ve Abdülaziz'in eşit yurttaşlığa dayalı tek "Osmanlı Milleti" tasarısını terk eden Abdülhamid, "ittihad-ı İslam" eşdeyişle "İslam Birliği" tasarısına sarılarak, Doğu Anadolu'da bir hristiyan Ermenistan kurulmasını önlemek üzere, 1891 de Sunni Kürt aşiretlerinden Hamidiye Alayları oluşturmuştu. Devleti eşit yurttaşlık çizgisinden ayıran Abdülhamit'in siyasal dinciliğe ve mezhep ayrımcılığına yönelmesi, Dersimin kimi Alevi - Kızılbaş aşiretlerini rahatsız etmişti.
Hamidiye Alayları (1890 Sunni Şafii mezhebinden oluşan Kürt süvariler)
1892 de Erzincan Başsavcılığı ve 1896 da Müşir Zeki Paşa tarafından yazılıp Abdülhamit'e sunulan Dersim raporlarında, yörede devlet egemenliğinin sağlanması için neler yapılması gerektiği sıralanıyor; Dersimde kimi aşiret reislerinin, Ermeniler'in özellikle de protestan olanlarıyla çok yakın ilişkide olduklarının altı çiziliyordu. 1896' da Dersim aşiretlerinden de Hamidiye Alayları oluşturmasına çalışılacak, fakat bunda sorunlar yaşanacaktı.
1908'de yeniden yürürlüğe konan anayasanın (kanuni Esasi)
kutlama kartpostalı
Arifi Paşa'nın 1903, Celal Paşa'nın1906 tarihli Dersim'in Yeniden Yapılandırılması'na ilişkin raporları, aşiretlerin 1907 ve 1908 isyanlarıyla uygulanamaz olmuştu. 1908'de II.Meşrutiyet Devrimi gerçekleşmiş, devlet Abdülhamid'in siyasal dinci çizgisini bırakıp yeniden eşit yurttaşlık çizgisine yönelmiş; fakat 1909'da aşiret düzenini kaldırmaya yönelik devlet girişimi, Dersi'deki 54 aşiretin 19'unun silahlı direnişi ile karşılaşmıştı. 1914' te Birinci Dünya Savaşı patlak verince, devlet eşit yurttaşlık çizgisini bir kez daha terk edip, yeniden Abdülhamid'in Almanlarca tasarlanmış "İslam Birliği" çizgisine sarılmış; bu sırada ayrılıkçı Ermeni örgütlerinin ve Rus ordusunun Dersim'e duydukları ilgi yoğunlaşmıştı. Rus orduları doğu Anadolu'ya girdikten sonra Dersim'e özel görevliler yollayarak eğer Osmanlı ordusuna saldıracak olurlarsa Dersim'e bağımsızlık vereceklerini bildirmiş; kimi Dersim aşiretleri Rus önerisini benimseyerek Mart 1916'da saldırıya geçmiş; fakat bu aşiretler Mayıs 1916'da Osmanlı ordusuna yenilerek teslim olmuşlardı.
1921 TBMM mebusu Dersim aşiret reisi
Hasan Hayri beyEkim 1918'de osmanlı Birinci Dünya Savaş'ından yenik çıkacak, İzmir Yunan ordularınca işgali üzerine Mayıs 1919'da kurtuluş ve bağımsızlık için savaş başlayacaktı. Sovyet Ermenistanı'yla imzalanan 1921 Gümrü Antlaşması ile, doğu Anadolu'da Büyük Ermenistan tasarılarına son verirken; Dersim'de 400 yıldır Alevi - Kızılbaş mezhep kimliklerini öne çıkaran aşiretler, Sevr tasarısına umut bağlayan ayırımcı örgütlerce etnik bir kimliğe büründürülerek Ankara'ya karşı kışkırtılacak ve Koçgiri aşiretinin adıyla anılan ayaklanma, Nisan 1921'de bastırılacaktı. Dersim mebusu Hasan Hayri Bey, 3 Ekim 1921 günü Büyük Millet Meclisi gizli oturumunda yaptığı konuşmada, Koçgiri Ayaklanması'nı kışkırtanların Dersim aşiretlerine giydirmeye çalıştıkları etnik kimliği reddederek, bu aşiretlerin çoğunun yüzyıllar önce Horosan dan gelmiş, süreç içerisinde çeşitli nedenlerle komşu aşiretlerin etkisinde kalarak Kürtçe konuşmaya başlayan Alevi - Kızılbaş Türkmenler olduğunu söylemişti.
Dersim aşiretlerinden Hasan Hayri Bey'in 1921 yılında Mecliste yaptığı bu açıklama, Atatürk karşıtlarının sıkça dile getirdikleri "Kemalistler, 1924'ten sonra, Kürtleri asimile etmek için Kürtlerin bir Türk boyu olduğu" yalanını uydurdular savını geçersiz kılıyordu; çünkü ayrılıkçıların "Te - Ce'nin resmi tezi" diyerek yalan saydıkları bu tarihsel olgu; 1924' te değil 1921' de; Atatürk tarafından değil Dersim Aşiret reisince dile getirilmişti.
1839'da Osmanlı döneminde tek "Osmanlı Milleti" tasarımıyla başlayan, fakat emperyalist kışkırtmalarla kesintilere uğrayarak bir türlü gerçekleştirilemeyen "tek yasalı, tek eğitimli, özgür ve eşit yurttaşlar" Emperyalist boyunduruktan kurtulma sürecinde, Atatürk önderliğinde adım adım kurulmuş; "1926 Tek Yasa Devrimi", bu adımlardan belki de en önemlisi olmuştu. Çünkü yurttaşlık, hangi din, mezhep ve etnik kökenden olursa olsun, ülkedeki herkesin aynı yasayı benimsemesi ve bu yasanın ülkenin her yerinde herkese eşit olarak uygulanmasıyla gerçekleşebilirdi. Nitekim, Medeni Yasa ülkenin farklı dillere inanan-fakat aşiret düzenini çoktan aşmış bulunan- Musevi, Hristiyan topluluklarınca kolayca benimsenmiş; etnik kökenleri, dinleri, dilleri ayrı olduğu halde ayrı bir ulus oldukları iddiasında bulunmayan bu cemaatler, Türkiye Cumhuriyeti Devleti' nin medeni yasasını benimseyerek ulus devletin eşit yurttaşları olduklarını duyurmuş ve azınlık ayrıcalıklarını terketmişlerdi.
Gelgelelim, Türkiye Cumhuriyeti'nin MedeniYasası'nı ellerinin tersi ile iterek, özgür ve eşit yurttaşlığı şiddetle reddeden milyonlar vardı Türkiye'de: Aşiretler.... Aşiret reisleri, Türkiyenin "eşit yurttaşlar cumhuriyeti"ne doğru attığı her adıma, insan ve yurttaş haklarına her bakımdan ters düşen aşiret yasalarını korumak üzere isyan ediyor-lardı. Aşiretler arasında dil, din, etnik köken birliği bulunmuyordu. Dersim aşiretleri, daha çok Alevi - Kızılbaş mezhebine bağlı ve dilleri çoğunlukla Zazaki' ydi. Ülkenin diğer yörelerindeki aşiretlerse daha çok Sunni - Şafii mezhebine bağlıydılar ve dilleri çoğunlukla Kurmançi' ydi.
Zazaki ve Kurmançi, çevirmensiz anlaşamadıkları gibi Sunni - Şafii mezhebinden olan aşiretlerle Alevi - Kızılbaş mezhebinden olan aşiretler de, kökleri 1514 Çaldıran Savaşından öncelere uzanan mezhep karşıtlığını içselleştirmişlerdi. Bu gibi uyuşmazlıklar aşiretlerin Cumhuriyet'e karşı birleşmelerini olanaksız kıldığı gibi, aşiret yapısını aşarak eşit yurttaşlara dönüşmelerini'de güçleştiriyordu. Özgür eşit yurttaşlar cumhuriyetini kurmaya davranan Türkiye, 1938'e dek yurttaşlığa karşı aşiret yasalarını ve düzenlerini sürdürmeyi amaçlayan aşiret reislerinin çıkardığı, emperyalistlerce "ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı" imiş gibi gösterilerek desteklenen "Şeyh Sait Ayaklanması", "Ağrı Ayaklanması" vb. gibi çok sayıda aşiret ayaklanmasıyla uğraşacak; Sovyetler Birliği ve Kominist Enternasyonal örgütü, bu ayaklanmaların perde arkasındaki emperyalist oyunları açığa vurarak, Türkiye'yi destekleyecek; dahası Ağrı Ayaklanması'nda Sovyet Orduları sınıra asker yığıp isyancıların hareket alanını daraltarak Türkiye'nin bu isyanı bastırmasına yardım edecekti. Son dörtyüz yılda yüzlerce kez ayaklanmış vur - kaç savaşında ustalaşmış kimi Dersim aşiretlerinin reisleri, dört yanı sarp dağlar ve akarsularla çevrili, düzenli ordularca ele geçirilmesi güç doğaya yaslanarak, insan ve yurttaş haklarına düşman aşiret düzenlerini yüzyıllar boyu nasıl sürdürmüşlerse sonsuza dek yine öyle sürdürebileceklerine inanıyorlardı.
Ancak, bu kez öyle olmayacaktı; çünkü Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı'nın çöküş ve dağılma sürecini en ince ayrıntılarına dek bilen, Osmanlı sınırları içerisindeki aşiretlerin, Osmanlı Devleti'nin yıkılışında ne denli etkili olduklarını yaşayarak görmüş deneyimli kadrolarca yönetiliyordu.
| Lawrence |
Sorunun etnik köken ayrılığından değil, hangi etnik kökenden olursa olsun "aşiret yapısı" ndan kaynaklandığını, aşiret yapısının ancak ve yalnız aşiret üyelerinin insan ve yurttaş haklarına kavuşturulmasıyla çözüleceğini biliyorlardı. Dahası 1935 te "Munzur" adıyla yeniden yapılandırma tasarısı TBMM'de tartışılırken, Şükrü Kaya'nın Atatürk ile görüştükten sonra "Dersim için "Munzur" değil "Tunç Eli" adını önermesi; Atatürk'ün Osmanlı top dökümünde kullanılan "tunç"un yöredeki bakırdan elde edildiğini bildiği ve buradaki aşiretlerin yüzyıllar boyu çevredeki bakır madenlerine saldırıp Osmanlı'nın tunç top üretimini baltalayarak askeri çöküşüne yol açtıklarının bilincinde olduğunu gösteriyordu.
 |
| Seyit Rıza |
"Türkiye Köy İktisadiyat'ında; Dersim'de 230 köye egemen olan Seyit Rıza'nın her yıl kendi "Maliye Bakanı"! nı İstanbul'a göndererek dersimden İstanbul'a gitmiş aşiret üyelerini buldurup onlardan vergi aldığı, vermeyenlerin Dersim'de bulunan yakınlarına baskı yaptığı; sahibi olduğu köylerden gelip geçenlerden "toprak bastı" parası bile aldığı bildiriliyordu. Aşiret üyeleri devlete vergi vermiyor, fakat aşiret reisi Seyit Rıza' ya vergilerini ödüyorlardı. Devlete askerlik yapmıyor fakat aşiret reisi Seyit Rıza'nın askerliğini yapıyorlardı. Devletin okullarına gitmiyor, fakat aşiret reisi Seyit Rıza'nın söylevleriyle eğitiliyorlardı. Medeni yasanın miras, evlenme, boşanma, mülkiyet hukuku geçersiz; fakat aşiret reisi Seyit Rıza'nın iki dudağı arasından çıkacak aşiret yasaları temyizi olanaksız kesin hükümler niteliğindeydi. Türkiye Cumhuriyeti'nin ceza yasaları geçersiz, fakat aşiret reisi Seyit Rıza'nın uyguladığı aşiret cezaları, kan hukuku yürürlükte idi.
Devletin aşiret üyelerine ekonomik özgürlüklerini kazandırıp aşiret reisine bağımlılıktan kurtarmak için dağıttığı topraklar dahi, aşiret yasaları uyarınca bedelsiz hiyleli satışlar yoluyla aşiret reisi Seyit Rıza'nın malına dönüştürülmüştü. Cumhuriyet, 1934'te yürürlüğe giren İskan Kanunu'nun 10. maddesiyle, aşiret reisliğini yasadışı sayarak bundan böyle aşiretlerin tüzel kişilik savlayamayacaklarını, hiç bir belge ve hükümün aşirete tüzel kişilik kazandırmakta kullanılamayacağını; aşiret reisleri, beyleri yada şeyhlerinin tüm yetkilerine son verildiğini; mülkiyetleri hangi resmi belgeye, karara ya da genelgeye dayanırsa dayansın, aşiret reislerinin, aşirete ait ya da aşiret adına diyerek kendi mülkiyetlerinde tuttukları bütün Aşiret yapılarını tümüyle ortadan kaldırmaya yönelik bu kanunun "Dersim" de uygulanması, Dersim'i yeniden yapılandırmayı amaçlayan 25 Aralık 1935 tarihli "Tunceli Vilayeti'nin İdaresi Hakında Kanun"la gerçekleştirilecekti.
Cumhuriyet, aşiretlerin "Dersim'ini, insan ve yurttaş haklarının "Tunç Eli"ne dönüştürmek üzere; yöreyi köprüler, yollar, okullar, hastaneler, sinemalar, tiyatrolar, halk evleri, bankalar, ziraat kurumları, hükümet kurumları, adliye örgütü, karakol ve kışlalarla donatmaya başladı. Başka yöreden işçi getirilip çalıştırılması yasaktı. Bütün yapılar dolgun bir gündelik verilerek yöredeki aşiret üyelerine yaptırılacak; aşiret üyesi reisinden bağımsız bir birey olarak çalışıp emeğinin karşılığını para olarak alacak; yüzyıllar boyu yalnızca kendi ailesinin yaşamı için gerekli şeyleri tüketebileceği kadar üreten, bundan fazla üretim yapmadığı için pazara götürüp satacak bir varlığı bulunmayan, dolayısıyla özel mülk nedir, parasal birikim nedir, mülkiyet özgürlüğü nedir hiç tatmamış aşiret üyelerinin ceplerine para girecek; aşiretten bağımsız kendine özel birikim yapmayı kendi birikimini dilediği gibi kullanmayı öğrenen aşiret üyeleri böylelikle aşiret düzeninden uzaklaşıp, insan ve yurttaş haklarına adım atacaktı. Aşiretler Dersim'in özgür birey yurttaşlar Cumhuriyeti'nin "Tunç Eli"ne dönüştürülmesi, tasarının BİRİCİK AMACI idi.
Fakat öyle olmadı. O günleri yaşayan İhsan Sabri Çağlayangil anılarında "Atatürk Singeç Köprüsü'nü açmaya gidecek. O tarihte Seyit Rıza Dersim'in lideri. Devlet, Fırat üzerine bir köprü yapmış. Köprünün başında da bir karakol. Karakolda 33 askerimiz, başlarında İsmail Hakkı adında bir yedek teğmen var. Köprüye Dersimliler bir saldırı düzenliyor. Karakol yakılıyor ve 33 askerimiz şehit oluyor. İşte bu olay isyanın başlamasıdır. Atatürk olayla ilgileniyor. bu meseleyi kökünden hallediniz" diyerek anlatıyordu olanları.
Atatürk Singeç Köprüsünü açarken.
1937 yılında, 21 Mart'ı 22 Mart'a bağlayan "Nevruz" gecesi, aşiret reisi Seyit Rıza, önderliğini benimseyen kimi aşiretlerle birlikte, kurulan karakolları basarak, 33 askerimizi şehit ederek, yapılan köprüleri yıkarak, Cumhuriyetin yerleştirmeyi amaçladığı insan ve yurttaş haklarını, özgür birey yurttaşlık düzenini Dersim'e sokmamak ve aşiret düzenini eskisi gibi sürdürmek üzere ayaklanmayı başlatmıştı. Tunceli - Erzincan yolundaki köprü yakılmış, bölgenin telefon hatları kesilmiş, jandarma birliklerine pusu kurulmuş, Pab bucağı karakoluna baskın düzenlenmiş, Sin karakolu basılmış, Mazgirt Köprüsü yıkılmıştı. Komünist Enteryasyonel'in yayın organı "Rundschau", 29 Temmuz 1937 günü sayısında, Dersim de yaşananları özetle şöyle diyordu.
"İki ayı aşkın bir zamandan beri Ankara Hükümeti, Dersim bölgesindeki Kürt aşiretlerin yeni bir gerici ayaklanmasını bastırmakla uğraşıyor. Ağalar, kendi yönetim ve yargı yetkileri altında bulunan ahaliden işlerine geldiği gibi vergi alıyor. Bölge gençlerinin büyük bir kısmı, askere gidecek yerde, aşiret reislerinin muhafız birliklerine fedai olarak giriyor.
Bu gün Kemalist hükümetin enerjik reformları yüzünden kendi iktidarını tehdit altında hisseden feodal unsurların ümitsiz bir direnişi ile karşı karşıya bulunuyoruz. isyanın arifesinde, tapu kadastro idaresi aşiret reislerinin elinde bulunan halka ait malların incelemesi ve saptanmasına ilişkin hükümet önlemlerini uygulamaya başlamıştı. Bu durumda feodalizm, kendi yasa dışı egemenliğinin ekonomik temellerini yitirme tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu hissetti. İşte, özellikle bu önlem isyana yol açan neden olmuştur."
Kominist Enternasyonal Sovyet Rusya demekti ve Türkiye ile ittifak halinde bulunan Sovyet Rusya 1937'ye dek Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı gerçekleştirilen onlarca ayaklanmada hep Türkiye'nin yanında yer almış, Dahası Kızılorduyu Türkiye'nin doğu sınırlarına yığarak, ayaklanmacıların İran, Irak bağlantılarını da kesmişti.
Sovyet Rusya'nın tutumunu iki devlet arasındaki ittifak antlaşması belirliyor, Kominist Enternasyonal'in Dersim konusundaki bu değerlendirmesinde Türkiye Komünist Partisinin en küçük bir etkisi dahi bulunmuyordu. İstanbul'daki Amerikan büyükelçisi G.Howland Shaw'in, ABD Dışişleri Bakanlığına gönderdiği 25 haziran 1937 rapor da özetle şöyleydi."Bölge halkının geri kalmışlığı problemin temel hatlarını oluşturmakta. Yöre halkı, yollar, köprüler, okullar, vs yapılmasına karşı koyuyor. En son ayaklanma, hükümetin bölgenin sosyal ve ekonomik koşullarını iyileştirmek üzere geliştirdiği reform programını daha önce elde edilmiş haklara tecavüz şeklinde şeklinde gören liderleri tarafından başlatıldı. general Alpdoğan,aşiret reislerini Erzurum'da toplayarak onlara hükümetin bölgede yol ve diğer şekillerde girişeceği iyileştirme programını tanıtmıştı. Aşiret reisleri bu görüşme sırasında dostane ve anlayışlı göründüler, fakat toplantıdan sonra bölgede sahip oldukları egemenliğin elden gitmesi tehdidi karşısında, dönüş yolları üzerinde yer alan bütün köprüleri havaya uçurdular ve hükümete bir ültimatom göndererek, ancak bölgede jandarma bulundurulmaması, yeni köprülerin yapılmaması, bölgenin devlet kurumlarıyla donatılmaması, silahların ellerinden alınmaması, vergilerin karşılıklı görüşmelerle belirlenmesi koşulu ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti ile anlaşabileceklerini bildirdiler. Aşiret reislerinin bu ültimatomu üzerine, bölgeye askerler gönderildi ve aşiret reislerine karşı savaş başlatıldı."
The Times gazetesinin 16 ve 17 Haziran 1937 günlü sayılarında isyanın "eğitim öğretime karşı koyan", "reformlara direnen" aşiretlerce çıkarıldığı duyurulmuştu. Kürt Teali Cemiyeti üyesi M. Nuri Dersimi tarafından yazılıp "Dersim Generali Seyit Rıza" imzası ile İngiliz Dışişlerine gönderilen mektup isyan bastırıldıktan sonra İngiliz Dışişlerince Türkiyeye gönderilerek;"bakın isyancılar bizden yardım istediler, fakat biz onlara yardım etmedik, bilginiz olsun" denilmişti.
Çünkü ingiltere, büyüyen Hitler tehlikesine karşı Türkiye'yi bu kez karşı cephede değil yanında görmek istiyor ve bu nedenle Türkiye'yi zayıflatıcı etkinliklerine geçici olarak ara vermiş bulunuyordu. Fransa'nın durumu'da aynıydı. O günlerde Hitler ve Musolini'ye karşı Türkiye ile ittifak arayışında olan İngiltere ve Fransa, eğer Dersim isyancılarını destekleyecek olurlarsa Türkiye yi kaybedeceklerini bildiklerinden; 1800'lerden bu yana ilk kez kendilerinden yardım bekleyen isyancıları yüzüstü bırakmayı çıkarlarına uygun göreceklerdi. Amerika, İngiltere, Fransa ve Kominist Enternasyonal'in bağlı bulunduğu Rusya, Dersim isyanı konusunda birbirinden habersiz fakat biri diğeri ile örtüşen saptamalarda bulunmuşlardı. Hepsine göre sorunun özü; aşiret reislerinin, insan ve yurttaş haklarının gereği olan kurum ve yasaları Dersim'e sokmayarak, aşiret düzenlerini sürdürmek istemesinden kaynaklanıyordu. İster komünist olsun, ister emperyalist, sağcısıyla solcusuyla o dönemde kimsenin yadsıyamadığı gerçek buydu.
Atatürk, Askeri harekat sürerken 1 Kasım 1937 günü Meclis'te yaptığı konuşmada: "Her şeyden önce ülkede topraksız çiftçi bırakılmamalıdır. Bundan daha önemlisi de bir çiftçi ailesini geçindirebilecek toprağın -hiçbir nedenle ve biçimde- bölünemez hale getirilmesidir. Büyük çiftçi ve çiftlik sahiplerinin işleyebilecekleri toprak genişliği, söz konusu toprağın bulunduğu bölgenin nüfus yoğunluğuna ve toprağın verimine göre sınırlandırılmalıdır." Demişti. İşte Türkiye Cumhuriyeti, bir yandan ordusuyla aşiretlerin gerilikçi isyanını bastırmaya çalışırken, aynı anda isyana katılmayan ya da sonradan teslim olan Dersim'i aşiret üyelerine, ailelerini geçindirmeye yetecek büyüklükte toprak tapuları dağıtıyordu.
Bütün bunlar, Dersim Harekatı'nın salt isyan bastırmakla sınırlı bir askeri harekat olmadığını, orada toprak ağalığınını ve aşiret yapısının yok edilmesine yönelik 'anti feodal bir yurttaşlık devrimi' yürütülmekte olduğunu gösteriyordu. Atatürk'ün manevi kızı Sabiha Gökçen, dünyanın ilk kadın savaş pilotu olarak bu harekata katılmış, isyancıları havadan bombalamıştı. Sonunda harekatın ilk aşaması sona ermiş, isyana katılan aşiret reislerinden teslim olanlar ve yakalananlar yargı önüne çıkartılmış, suçlu bulunanlar çeşitli cezalara çarptırılmış; ölüm cezaları 15 Kasım 1937 günü Elazığ'ın buğday meydanında yerine getirilmişti.
M. Kemal Atatürk, manevi kızı Sabiha Gökçen
16 Kasım 1937 günü Elazığ'a gelen Atatürk, 17 kasım 1937 günü, çoktandır "Tunç Eli" ye dönüşmüş bulunan Dersim'e geçecek ve 33 askerimizi şehit eden aşiretlerin yıktıkları ve Cumhuriyet'in kısa sürede yeniden yaptığı köprüyü kendi elleriyle açarak; Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaş uygarlık düzeyini aşma yolunda karşısına dikilen bütün engelleri aşacak güçte olduğunu dünyaya duyuracaktı. 18 Kasım 1937 günü Ulus gazetesinin olaya ilişkinhaberi şöyleydi:
" 16 Kasım 1937 günü,yanında başbakan Celal Bayar, içişleri bakanı Şükrü Kaya, Sabiha Gökçen ve daha başkaları olduğu halde, özel tranle Elazığ'a geldi. Günlerden beri Atatürk'ün yolunu bekleyen Elazığ'lılar istasyonda şehre kadar yollara halılar döşeyerek parlak bir karşılama töreni düzenlemişlerdi."
Atatürk Elazığ istasyonunda 16 Kasım 1937
Dördüncü genel müfettiş General Abdullah Akdoğan, Vali Şefik Bicioğlu, Belediye Başkanı Hürrem Müftügil, Maden'den beri Atatürk'ü izliyorlardı. 17 Kasım 1937 sabahı Atatürk, önce Dördüncü Genel Müfettişliğe gelerek, General Abdullah Akdoğa'dan Elazığ ve sorunları hakkında bilgi aldı. Bir süre sonra da Tunceli'ne bağlı Pertek ilçesine hareket etti. Buradan Murat Suyu'nu geçerek Hozat Deresi üzerinde yeni yapılmış olan "Soyungeç" köprüsüne geldi. beton köprü gerçekten gösterişli yapılmış, çevrenin yıllardan beri süregelen ulaşım sorununu çözmüştü. Atatürk, köprünün açılışını yaptıktan ve kurdeleyi kestikten sonra: "Daha önce soyunup suya girdikten sonra geçilen ırmağa 'soyungeç' denmiş. Şimdi buna lüzum görülmeden sinerek geçiliyor. Köprüye bundan böyle 'Singeç' diyelim dedi. (18 Kasım 1937 Ulus Gzt)
Atatürk Pertek Kazasında
1937 yılında yürütülen harekatın birinci bölümünde görev yapan Atatürk'ün manevi kızı Sabiha Gökçen, 1938 ilkbaharında harekatın ikinci bölümü sürerken bu kez uçağı ile Dersim göklerinde değil, Atatürk'ün "yurtta barış dünyada barış" iletisini ulaştırmak üzere Balkan Paktı ülkelerini dolaşacak; 1937' de Dersim'de "Dünyanın ilk kadın pilotu" ünvanı ile tarihe geçen Sabiha Gökçen, 1938'de Dersim harekatının ikinci bölümü sürerken, bu kez yabancı basında "dünyanın ilk barış uçağı pilotu" olarak anılacaktı.
Dersim harekatının Haziran 1938'de başlayan ikinci bölümü, Ağustos 1938' de yabancı ülkelerin Türki'deki bütün yabancı ülke ataşelerinin çağrıldığı ve gelip izledikleri "Üçüncü Ordu Tunceli Askeri Manevraları" ile birleştirilmiş ve tüm dünyanın gözleri önünde sürdürülmüştü.
Askerlerin Dersim dağlarında mağaralarında isyancı arama tarama çalışmaları, yabancı ülkelerin askeri ataşeleriyle gazete muhabirleri tarafından notlar alınarak, fotoğraflar çekilerek izlenmiş, harekatın sonuçlandırıldığı 16 Eylül 1938'e dek Dersim'in bütün dağları, tepeleri, dereleri, mağaraları, yabancı devlet görevlilerinin gözleri önünde adım adım taranmış, çatışmalar da yabancıların gözleri önünde olup bitmişti. 1937'deki birinci evrede olduğu gibi, 1938'deki ikinci evrede de bir yandan isyancılarla çatışılırken, diğer yandan aşiret üyelerini özgür çiftçilere dönüştürecek toprak dağıtımıyla bayındırlık çalışmaları sürdürülmüş ve sonunda, isyan tümüyle bastırırken, Tunceli'de cumhuriyetin amaçladığı yurttaşlık düzeni de kurulmuştu. İngiliz askeri ataşe Yarbay A. Ros, 5 Eylül 1938 günü gönderdiği 119 nolu kapalı raporunda harekatın sona ermesinden 11 gün önceki durumu İngiltere'ye özetle şöyle bildiriyordu.
" Türkler şimdi'de 3 milyon liralık yapım programına giriştiler. Biri Tunceli'nin batısından diğeri doğusundan geçip Erzincan'ı Elazığ'a bağlayan ve çeşitli noktalardan birbirine bağlanarak bölgesel bir ulaşım ağı iki yolun yapımı sürmektedir. Şu ana dek toplam uzunlukları 684 metre tutan dokuz köprüyle birlikte,420 km yol yapılmış ve telefon hatlarına 5000 km eklenmiştir. Mareşal Fevzi Çakmak bana, Mansur (Murat) nehrinin kaynağında bir barajdan muhtemelen hidroelektrik elde edileceğini söyledi. Genelkurmay Başkan Yardımcısına ve diğer Türk subaylarına göre, son derece güzel bir yer olan Tunceli bölgesininilerde ikinci bir İsviçre haline getirilmesi amaçlanmaktadır.Ama bana kalırsa bölgenin erişilmez yapısı ve Türkiye'yi gezen yabancılara çıkartılan güçlükler bu düşün gerçekleşmesini ciddi bir biçimde engelleyecektir."
İsyana sayıları elli dolayında olan aşiretlerin tümü değil, en çok beşte biri katılmıştı. dersimlilierin %80'i, devletin çağrısına olumlu yanıt vererek daha harekat başlamadan önce isyancılardan ayrılmış, devlet güçlerinin yanında yer almış, dahası güvenlik güçleriyle birlikte isyancılara karşı savaşmışlardı.
Harekat başladıktanhemen sonra isyancı aşiretlerin de neredeyse yarısı teslim olmuş; böylelikle isyancıların sayısı Dersim nüfusunun yaklaşık onda birine düşmüştü.İsyancıların çoğu, isyana katılmayıp devletin yanında yer alan Dersim'liler tarafından aranıp bulunmuş, yakalanıp öldürülmüş ya da sağ olarak güvenlik güçlerine teslim edilmişti. Dersim'liler isyancıların saklandıkları yerlerin aranıp bulunmasında güvenlik güçlerini kılavuzluk etmişlerdi. Devlet bu isyanı, ezici çoğunluğu isyana katılmamış olan Dersim'lilerle birlikte bastırmıştı.
Devlet, ister isyan etmiş olsun, ister devletin yanında yer almış olsun, bütün aşiret reislerini aileleriyle birlikte başka illere yerleştirerek, aşiret üyelerine toprak dağıtıp yerleşik çiftçiliğe ve eşit yurttaşlığa yönlendirmişti.
Dersim harekatını tasarlayan ve yürüten siyasetçi, bürokrat ve asker yöneticiler, 1921'de Dersim Mebusu Hasan Hayri'nin Meclis'te dile getirdiği, Dersim aşiretlerinin yüzyıllar önce Horasandan gelmiş süreç içinde anadilleri değişime uğramış Türkler olduğuna ilişkin saptamalarını çoğunlukla benimsemiş olan ve Dersim halkının soycak Türk olduğuna inanan kimselerden oluşuyordu. İsyan sırasında gerek güvenlik güçlerinden gerekse isyancı Dersim aşiretlerinden çok ölenler olmuş, fakat bu aşiretler devlete soy ayrımcılığı güderek isyan etmediği gibi, güvenlik güçleri de Dersim'li isyancıları soy ayrımı güderek bastırmış değildi.
Sorun etnik, mezhepsel değil, toplumsaldı; amaç aşiret yapılanmasının çözülmesiydi. Dünyada insan ve yurttaş haklarının yerleşmesi 1700'lü yılların sonlarından başlayarak hızlanmış; Amerika'da, Fransa'da, Almanya'da yurttaş haklarının topluma egemen kılınması devrimlerle, milyonlarca sivilin öldüğü uzun ve kanlı iç savaşlarla, gelgitlerle, geriye dönüş ve ileri atılımlarla, 1800'lü yılların sonlarında gerçekleştirilebilmişti. Türkiye de yurttaş haklarının, yurttaşlıık hukukunun egemen kılınması süreci, 1830'lu yıllarda başlamış ve 1938'e dek neredeyse 100 yıl sürmüştü. Cumhuriyet tarihinin aşiret ayaklanmaları dönemi dönemi 16 Eylül 1938 günü sona eren ikinci harekatla birlikte kapanacak ve Atatürk, hasta yatağına yazdırıp 1 Kasım 1938 günü Meclis'te okuttuğu açış söylevinde:"Uzun yıllardan beri süregelen ve zaman zaman aşırı bir duruma giren Tunceli'deki toplu haydutluk olayları belli bir program içindeki çalışmaların sonucu olarak kısa bir zamanda ortadan kaldırılmış, o bölgede böyle olaylar bir daha tekrarlanmamak üzere tarihe aktarılmıştır." Dedikten 10 gün sonra, bizlere iç ve dış barışı sağlamış güçlü bir Türkiye bırakarak, yaşama gözlerini yumacaktı.
ARADAN 71 YIL GEÇTİ.
Dersim'e Katliam diyen köşe yazarımız Hasan Cemal
Kimi aşiret reislerince, "Türkiye Kürdistan Partisi" adı altında, Barzani'lere bağlı, ırk ayrımı güden gizli partinin kurulduğu 1965'lerden bu yana , adım adım bu aşiretçi partinin görüşlerini sol kesime sanki sosyalist değerlendirmelermiş gibi şırınga etmeyi iş edinen birileri, son kırk yıldır Seyit Rıza'nın devrimci bir lider olduğunu, Türkiye Cumhuriyet Devleti'nin 1937 - 1938 de Dersim'de soykırım yaptığını savlamakta, bu görüşleri işleyen kitaplar yayımlanmakta; Avrupa Parlamentosu'nda "Dersim Soykırım" konulu konferanslar düzenlenmekte; dahası, devletin Dersim'de zehirli gaz kullandığını savlayanlar bile çıkmaktadır. Oysa Türkiye'nin o tarihlerde zehirli gaz üretimi olmadığı gibi, yabancı ülkelerde Türkiye'ye zehirli gaz satışına Dersim harekatından yıllar sonra başlamışlardı. Garo Sasuni, 'Haryenik' dergisinin Kasım 1929 sayısında yayımladığı, 1969'da Beyrut'ta, 1986'da Stockholm'de Türkçe olarak basılan "Kürt Ulusal Hareketleri" kitabında, Ağrı Ayakanması önderinin, kendi ailesini nasıl kendi elleriyle kurşuna dizdiğini anlatırken şöyle diyor.
"En büyük lider, Huske Telli şu teklifi sunuyordu: Bütün kadınlar, güçsüz ihtiyarlar ve çocuklar kılıçtan geçirilsin ki, arkalarındaki bütün köprüleri yakmış olan devrimci güçler, son neferinin son nefesine kadar savaşsınlar... Ve bir devrimci gaddarlığı içinde Huske Telli, bu planı ilk önce kendi ailesi ve akrabalarına uygulayarak, Ağrı tepelerinde bir trajedi manzarası ortaya serdi. Bütün nüfuzlu liderler ve şeyhler yaşlı gözlerle Ağrı Aslan'ından bu ümitsiz kırıma bir son vermesini rica ediyorlardı. Huske Telli yi yumuşatmaya muvaffak olduklarında, zaten 10 kadar günahsız, bağımsızlık ocağının alevlerine kurban gitmişti. Bu gaddar plan böylelikle uygulanamadı"
Ağrı ayaklanması bastırıldıktan sonra, Türk ordusu, Ağrı tepelerinde öldürülmüş kadın ve çocuklarla karşılaşacak, fakat isyancılar, bütün dünyaya"Türk ordusu kadınlarımızıçocuklarımızı öldürdü"propagandası yapacaklardı.
Garo Sasuni' nin 'Devrimci Lider', 'Ağrı Aslanı' diyerek övdüğü 1927 - 1933 Ağrı Ayaklanması,nın görünüşteki başı Huska Telli (İbrahim Heski), celali aşiretinin reisiydi. Buyruğundaki diğer elebaşları da hep aşiret reisleriydi. Türk ordusu ile çarpışırken aklı ailesine takılı kalmasında tüm dikkatini savaşa verebilsin diye, kendi ailesini, eşini, çocuklarını öldüren bu 'devrimci lider'(!) in', 'ulusal önder'(!) in', Ağrı Aslanı'nın diğer isyancı aşiret reislerine de ailelerini, kadınlarını, çocuklarını, ihtiyarlarını öldürmelerini buyurması; devrimci'likle, Ulusçuluk'la değil, ancak aşiret gelenekleriyle, "kan hukuku" yla bağdaşabilir bir tutumdur. Bu gibi aşiret içi olayların yalnızca Ağrı Ayaklanması'nda Huske Telli örneğiyle sınırlı olup olmadığı, aşiretlerin insan ve yurttaş haklarına karşı ayaklanma tarihlerinde bu türden başka "kendi kendisinin soyunu kırma" uygulamalarının görülüp görülmediği, ve bu davranış biçiminde, aşiretlerin, aşiretler arası çatışmalarda karşı aşiretin kadınlarını, çocuklarını öldürmeyi gelenek edinmiş olmalarının bir etkisinin bulunup bulunmadığı, ayrı bir araştırmanın konusudur. Bu gibi aşiret gaddarlıklarını 'devrimci' sözcüğü ile birleştirip 'devrimci gaddarlık' diye bir deyim uydurarak 'devrimciliği' lekelemek, gericilikçi aşiret isyanlarında 'ilerici' 'ulusal ayaklanma' yaftaları yapıştırarak bunları kutsamak,tenekeyi altın yapmaya yetmeyeceği gibi, bu gibi çabalar aşiret yasalarında ' insan ve yurttaş hakları'nın kırıntısı'nını dahi bulunmadığı gerçeğinin üstünü örtmeye de yetmemektedir.
1937 - 1938dersim İsyanı'na katılanlardan Şeyh Hasanlı aşiretinin, yüzyıllar boyu madenlere saldırarak, sayısız maden emekçisini topluca öldürdüğü, maden işçilerini madende çalışmaktayken, onların köylerini basıp savunmasız kadınlarını, çocuklarını topluca katlettiği , köylerini yaktığı, mallarını yağma ettiği, paralarını soyduğu yazımızın başında aktardığımız Osmanlı Arşiv Belgelerinde kanıtlı bir gerçekliktir. Sözüm ona "emekten, emekçiden" yana, "sol" gösterip "sağ" vuran etnik ayrılıkçı, kimi odakların, Dersimi değerlendirirken, Şeyh Hasanlı gibi isyancı Dersim aşiretlerinin reislerini 'devrimci' buna karşılık Atatürk'ü ve dönemindeki Türkiye Cumhuriyeti'ni 'soykırımcı', ' karşı devrimci' olarak damgalayan yayınların çoğalarak sürdüğünü görüyoruz.
"ŞAŞARIM AKL-I PERİŞANINA, AHMAK!,.."
İnönü'nün sözü daha kısaymış;
"HADİ CANIM SENDE!..."
İZLEYEBİLİRSİNİZ
1)http://www.guncelmeydan.com/anasayfa/index.php?option=com_content&view=article&id=2812:sakl-tarih-9-aralk-2011--dersim-olaylarnn-perde-arkas&catid=38:izlenceler&Itemid=226
2)http://www.guncelmeydan.com/anasayfa/index.php?option=com_content&view=article&id=2806:ceviz-kabuu-25-kasm-2011-dersim-olaylar&catid=38:izlenceler&Itemid=226
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder